Eski Kölelerin Boşanması

Sarı Abdullah Bursa’nın eski mahallelerindendir. Adı kayıtlarda var olmasına rağmen kendisi beton fetişimiz ile birleşen vandallığımızın sayısız  kurbanlarından biridir. 17. yüzyılda bu mahallede yaşayan Saliha hanım, muhtemelen tekrar evlenmek için mahkemeye gelmeseydi, bugün onun adı da mahallesi gibi kaybolacaktı. 

Elimizdeki kısa belge Saliha’nın mahkemede bizzat bulunduğunu gösterir. Ancak buraya gelmesi bir dava nedeni ile değildir. Aynı zamanda dönemin noterliğini yapan Kadı’dan, üç seneden beri ortada olmayan kocasından zaten boşanmış olduğunun kayıt altına alınmasını istemektedir. Bu konu ile ilgili şahitler dinlenir: Saliha’nın kocası üç sene önce Tekfurdağlı Mehmed’e, aldığı beygir karşılığında 12 kuruş borçlanmıştır. Kendisinden bu tutar talep edildiğinde, “ sabah borcumu ödemezsem karım benden boş olsun” demiş, ancak parayı ödememiştir. O günden beri de kayıptır. Şahitlerin bu tanıklığı sonucunda Saliha’nın boşanmış olduğu, dolayısı ile tekrar evlenebileceği kayıt altına alınır. 

Kopyasını yanda gördüğünüz bu kısa mahkeme kaydı tarafların nasıl evlendikleri, hayatlarının neye benzediği gibi soruların yanıtını vermez. Yine de daha yakından bakıldığında,  zaten gerçekleşmiş bir boşanmanın belgelenmesinin ötesinde dönemin hayatına dair ipuçları sunabilir.  İlk olarak çiftin isimlerine bakalım: Abdullah kızı Saliha ile Abdullah oğlu Hacı Mehmed. 17. Yüzyıl dünyasına uzak iseniz her ikisinin de geleneksel isimler olmaları dışında bir özellikleri yok gibi gözüküyor. Oysa Hem Saliha’nın, hem de eski kocası Mehmed’in babalarının Abdullah adını taşıyor olması,  sonradan özgürlüklerine kavuşmuş eski köleler olduklarının göstergesidir. Artık yasaklanan bu kurum, üretimin temel olarak kas gücüne dayandığı kadim zamanların temel özelliklerinden birisidir. İpek üretim ve ticaret merkezi olan Bursa da doğal olarak kölelerin bolca bulunduğu bir yerdir. Elimizdeki örnekler Bursa kölelerinin ya belirli bir miktar iş yapma karşılığında, ya da tamamen Allah rızası için serbest bırakılabildiğini gösteriyor. Mahkeme kayıtlarının tamamı bilgisayar ortamına aktarılabilirse, belgenin konusu olan her iki kişinin de hem nasıl serbest bırakıldıkları, hem de sonraki hayatları hakkında bilgi edinme ihtimalimiz var.  Mehmed’in Hacı diye anılıyor olması, boyutları belli olmamakla beraber bir birikime sahip olduğuna işaret eder. Çünkü dönemin koşulları gereği Hac, uzun, pahalı ve tehlikeli bir yolculuktur. Bunu gerçekleştirebilmek ancak belirli bir birikim sayesinde olabilir. 

İşaret ettiklerinin yanında belgenin bize söylemedikleri de var. Neden Saliha, ortadan kaybolmadan kendisini bir şekilde boşamış kocasının ardından üç sene beklemiştir? Şahitleri neden kendi mahallesinden değildir? Acaba ortadan kaybolan ve muhtemelen geri dönmeyecek kocasının yerine, şahitlerin mahallesinden hayatını kolaylaştıracağını umduğu birisi ile mi evlendi? Belkide eski kölelik günlerinden tanıdığı biriydi, kim bilir?

Meraklısına notlar:

1 – Hem birinci hem de ikinci hikaye, artık unutmaya başladığımız “gidip dönmeme, dönüp bulmama” olasılığının yüksek olduğu dönemde gerçekleşmiştir. Ortalama ömrün zaten kısa, doğal olmayan ölüm sebeplerinin çok olduğu bu zaman dilimi beraberinde kendi uygulamalarını getirmiştir. Örneğin bazı kocalar herhangi bir sebeple Bursa dışına giderken eşlerine “şu kadar ay geri dönmezsem benden boşanabilirsin” diye izin vermektedir.

2 – Bursa köleleri hakkında şu makaleye bakabilirsiniz: Halil Sahillioğlu, “Onbeşinci Yüzyılın Sonu ile Onaltıncı Yüzyılın Başında Bursa’da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri”, ODTÜ Gelişme, Özel Sayı, 1980. Bulması biraz zordur, ama azmin elinden bir şey kurtulmaz!

3 – Bir sonraki hikaye kölelerin hangi yollarla serbet kaldıkları hakkında olacak. 

4 – Belgeyi şuradan aldım: Bursa Şeriye Sicilleri: B 145/360, 61, A 4.